پيوست

بسمه‌تعالي به استناد بند نهم سياستهاي كلي قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران و بنا به پيشنهاد كميته راهبري پيل سوختي1 ، سند حاضر به منظور توسعه نظام‌مند فناوري پيل سوختي در كشور ارايه مي‌گردد. اين سند كه بر مبناي مطالعات « امكان سنجي ـ تحليل جذابيت پيل سوختي و تدوين استراتژي توسعه فناوري آن در كشور» تهيه شده است، به عنوان سند بالادستي براي كليه برنامه‌هاي بخشي و فرابخشي اين حوزه فناوري تلقي مي‌شود. ? اختصارات: در اين سند، مطالعات « امكان‌سنجي ـ تحليل جذابيت پيل سوختي و تدوين استراتژي توسعه فناوري آن در كشور» كه به مدت دو سال در كميته راهبري پيل سوختي انجام پذيرفته است به اختصار « مطالعات مبنا» ناميده مي‌شود. 1ـ مقدمه رشد روزافزون استفاده از منابع تجديدناپذير فسيلي، محدوديت اين منابع و مشكلات زيست محيطي ناشي از بـكارگيري آنها سبب توجه جدي جهانيان به تنوع بخشي و بهره‌گيري از منابع جديد انرژي با استفاده از روشهاي پايدار، ايمن و سازگار با محيط زيست شده است. در اين ميان با توجه به ويژگيهاي خاص هيدروژن، پيش‌بيني مي‌شود كه بخش عمده‌اي از انرژي موردنياز نسلهاي آتي از اين ماده تأمين شود به گونه‌اي كه صاحب‌نظران، عصر آتي را متعلق به هيدروژن و فناوريهاي مربوط به آن مي‌دانند. ]2[ فناوري پيل سوختي كه در آن هيدروژن طي واكنش شيميايي با اكسيژن به الكتريسيته و حرارت تبديل مي‌شود، يكي از بهترين گزينه‌هاي توليد انرژي الكتريكي در آينده محسوب مي‌گردد. از مزاياي اين فناوري مي‌توان به موارد ذيل اشاره نمود ]3[ : الف ـ راندمان بالا نسبت به فناوري رقيب. ب ـ دامنه گسترده توليد توان از نانو وات تا چندين مگاوات. ج ـ كاربرد گسترده در صنايع مختلف نظير برق، حمل و نقل، اطلاعات و ارتباطات، نظامي، هوافضا و لوازم خانگي. د ـ امكان تغذيه از سوختهاي مختلف فسيلي و تجديدپذير. هـ ـ توليد ناچيز آلاينده‌هاي زيست محيطي. و ـ امكان استفاده همزمان از انرژي الكتريكي و حرارتي. اهميت هيدروژن و فناوري پيل سوختي به حدي است كه بسياري از كشورهاي جهان را به فعاليتهاي گسترده تحقيق و توسعه و برنامه‌ريزي درازمدت در اين زمينه واداشته است. در اين رابطه مي‌توان به تلاشهاي گسترده كشورهاي ژاپن، آمريكا و اتحاديه اروپا به عنوان سه قطب اصلي توسعه اين فناوري و فعاليتهاي جداگانه و گروهي كشورهاي در حال توسعه نظير چين، كره جنوبي، هند و برزيل اشاره كرد ]4[ . اخيراً پانزده كشور جهان1 به همراه كميسيون اروپا كه در مجموع داراي هشتاد و پنج درصد (85%) توليد ناخالص2 جهاني، سه ميليارد و پانصد ميليون نفر جمعيت و مصرف بيش از هفتاد و پنج درصد (75%) انرژي الكتريكي جهان مي‌باشند، با تشكيل اتحاديه‌اي، همكاريهاي بين‌المللي را در زمينه توسعه فناوريهاي مرتبط با هيدروژن شدت بخشيده‌اند؛ لذا انتظار مي‌رود كه فناوري پيل سوختي تأثير شگرفي بر بازار جهاني انرژي و الگوي مصرف آن داشته باشد. از سوي ديگر دستيابي به جايگاهي مناسب براي كشور در اين فناوري به دلايل زير امكان‌پذير مي‌باشد]5[ . الف ـ وجود منابع عظيم گازطبيعي كه در حال حاضر يكي از مهمترين منابع استحصال هيدروژن بوده و همچنين قابليت استفاده مستقيم در پيل سوختي را نيز دارد. ب ـ برخورداري كشور از پتانسيل مناسب نيروي انساني متخصص. ج ـ وجود سابقه، تجربه و توان علمي در تبديل و فرآورش سوختهاي فسيلي. د ـ وجود زيرساختهاي توليد و توزيع گازطبيعي در كشور كه بستر را براي بكارگيري فناوري پيل سوختي در سطح گسترده فراهم مي‌آورد. هـ ـ وجود منابع مناسب انرژيهاي تجديدپذير نظير باد، خورشيد و زمين گرمايي با قابليت استحصال هيدروژن. و ـ جديد بودن فناوري و فاصله (شكاف) تكنولوژيك نه چندان زياد كشور با كشورهاي پيشرفته جهان. ز ـ در دسترس بودن بازارهاي بالقوه فناوري پيل سوختي در صنايع حمل و نقل و نيروگاه در دهه‌هاي آتي و ايجاد و توسعه بازارهاي جديد مصرف گاز طبيعي. در اين ميان با توجه به پيچيدگي و بين رشته‌اي بودن فناوري پيل سوختي و كاربردهاي مختلف آن در صنايع و تأثيرات مختلف آن بر اقتصاد انرژي، محيط زيست، حمل و نقل و صنايع بزرگ و اساسي كشور، توسعه اين فناوري نگاهي ملي و فرابخشي را ايجاد مي‌كند. به همين دليل و به منظور سياستگذاري متمركز و فرابخشي، جـهت‌دهي و هماهنگي فعاليتهاي توسعه فناوري و تخصيص بهينه منابع، سند راهبرد ملي توسعه فناوري پيل سوختي كشور به شرح ذيل تصويب مي‌گردد. 2ـ چشم‌انداز با اتكال به خداوند متعال و در راستاي تحقق چشم‌انداز بيست ساله كشور و با تلاش نظام‌مند ذي‌نفعان اين فناوري در يك دوره پانزده (15) ساله، جمهوري اسلامي ايران بر مبناي شاخصهاي بين‌المللي توسعه فناوري1، جزء پنج كشور توسعه‌يافته، توانمند و صاحب فناوري قاره آسيا و اولين كشور منطقه در زمينه طراحي، توليد، ارتقاء و بكارگيري فناوري پيلهاي سوختي راهبردي2 خواهدشد. ]6[ تحقق چشم‌انداز فوق منافع و دستاوردهاي زير را براي كشور به همراه خواهدداشت. الف ـ كمك به توسعه پايدار در بخش انرژي از طريق كاهش مخاطرات اجتماعي و زيست‌محيطي ناشي از افزايش رشد مصرف انرژيهاي فسيلي در كشور. ب ـ افزايش پايداري، امنيت، پيك‌سايي و تنوع بخشي شبكه انرژي كشور از طريق كاربرد فناوري پيل سوختي در توليد غيرمتمركز انرژي الكتريكي. ج ـ كاهش آلودگي محيط زيست به ويژه در شهرهاي بزرگ از طريق كاربرد فناوري پيل سوختي در حمل و نقل، تأمين برق، سرمايش و گرمايش شهري. د ـ صيانت از منابع انرژي فسيلي كشور و بهره‌برداري از اين منابع با راندمان بالاتر. هـ ـ كمك به ايجاد و توسعه بازارهاي جديد داخلي و خارجي منابع گاز طبيعي كشور و ـ حركت به سوي اقتصاد دانايي محور با حضور در زنجيره تأمين و بازارجهاني فناوري پيلهاي سوختي راهبردي و فناوريهاي كليدي آن با تأكيد بر مزيتهاي رقابتي و شايستگي‌هاي محوري بنگاههاي اقتصادي كشور. ز ـ همسويي با الزامات زيست محيطي جهاني و آمادگي ورود به عصر هيدروژن و ايجاد امكان بهره‌گيري مستمر و مؤثرتر از منابع تجديدپذير انرژي با استفاده از مولدهاي پيل سوختي. 3ـ اهداف كلان الف ـ طراحي، توليد و ارتقاء فناوري پيلهاي سوختي راهبردي در بازارهاي رقابتي داخل و خارج از كشور با رعايت اولويتهاي بازار تقاضا. ب ـ بسط و توسعه سرمايه‌گذاري در صنعت توليد پيلهاي سوختي راهبردي و فناوريهاي كليدي آن با تأكيد بر نقش بخش خصوصي، تكيه بر مزيتهاي رقابتي، ايجاد اشتغال و رويكرد صادرات (تحريك طرف عرضه). ج ـ ايجاد و گسترش ظرفيتهاي بكارگيري و بهره‌برداري از فناوري پيلهاي سوختي راهبردي در داخل و خارج از كشور با ايجاد و بهره‌گيري از ساز و كارهايي نظير احتساب هزينه‌هاي واقعي توليد انرژي، توسعه بازارهاي ويژه1 در كشور و وضع قوانين موردنياز (تحريك طرف تقاضا). 4ـ سياستهاي كلان الف ـ حداكثر استفاده از توانمنديها و قابليتهاي داخلي بويژه توانمنديهاي بخش خصوصي با تأكيد بر نقش حمايتي دولت. ب ـ تمركز در سياستگذاري با رويكرد ملي و فرابخشي و هماهنگي و نظام‌مندي در اجرا. تأكيد برهمكاري، تعامل و مشاركت بين‌المللي در توسعه نظام‌مند فناوري پيلهاي سوختي راهبردي. ج ـ هماهنگي با راهبردهاي كلان و اقدامات بخش انرژي و انرژيهاي‌تجديدپذير در كشور. د ـ توسعه بهره‌گيري از پيلهاي سوختي در كشور و كاربري كردن آن در بخشهاي اقتصادي و توليدي. 5 ـ راهبردها ]7[ الف ـ توسعه فناوري پيلهاي سوختي راهبردي « غشا پليمري تبادل يوني»2 و « اكسيد جامد»3 و فناوري كليدي4 آنها از طريق تحقيقات پايه، كاربردي و توسعه‌اي. ب ـ توسعه فناوريهاي مربوط به مبدلهاي گازطبيعي به هيدروژن و ذخيره‌سازي هيدروژن. ج ـ كمك به ايجاد و توسعه بازارهاي داخلي و نفوذ در بازارهاي بين‌المللي پيل سوختي با كاربرد حمل و نقل و توليد برق با شروع از بازارهاي زودهنگام1 مولدهاي خانگي با پيل سوختي غشاء پليمري تبادل يوني. د ـ توسعه و تكميل نظام ملي نوآوري2 پيل سوختي در كشور شامل محورهاي زير: 1ـ توسعه منابع انساني موردنياز براي بكارگيري در فرآيند توسعه فناوري پيلهاي سوختي راهبردي. 2ـ هدايت و حمايتهاي مادي و معنوي از تحقيقات و نوآوري پيلهاي سوختي راهبردي. 3ـ آگاه‌سازي و ترويج3 و اطلاع‌رساني عمومي درخصوص منافع و مزاياي فناوري پيل سوختي. 4ـ تدوين استانداردها، تعيين معيارها و ضوابط فني و كيفي و بسترهاي حقوقي موردنياز جهت تسهيل فرآيند نوآوري در فناوري پيلهاي سوختي راهبردي و فناوريهاي كليدي آن. 5 ـ تعامل بين‌المللي، تشكيل و مشاركت در كنسرسيومهاي فناوري4 توسعه فناوري پيل سوختي به منظور كاهش ريسك و هزينه‌هاي تحقيقاتي. 6 ـ هدايت و حمايتهاي مادي و معنوي براي شكل‌گيري و توسعه صنايع رقابت‌پذير در زمينه فناوري پيل سوختي با تأكيد بر نقش بخش خصوصي. 7ـ تمهيد و تسهيل منابع مالي موردنياز توسعه فناوري پيلهاي سوختي راهبردي و فناوريهاي كليدي آن. 8 ـ تنظيم قوانين و مقررات موردنياز توسعه فناوري پيلهاي سوختي راهبردي و ظرفيت‌سازي بكارگيري آن در كشور. 9ـ توسعه كاربردي كردن فناوريهاي پيل سوختي در صنايع حمل و نقل و صنايع مرتبط. 10ـ تشويق و تقويت صادرات و بازاريابي خارجي. 6 ـ اقدامات ]8[ اقدامات مجموعه‌اي از طرحها و برنامه‌هاي اجرايي است كه به تحقق راهبردها و دستيابي به اهداف كمك مي‌نمايد. اين اقدامات شامل سه دوره زماني كوتاه مدت (1390 ـ 1386)، ميان مدت (1395 ـ 1391) و بلندمدت (1400 ـ 1396) مي‌باشد. با توجه به چرخه عمر فناوري1 پيل سوختي و عدم وجود شرايط مناسب براي حضور مؤثر بخش خصوصي، عمده اقدامات كوتاه مدت و ميان‌مدت بر عهده دولت بوده و در دوره بلند مدت با بسترسازي و تشويق و استفاده از سياستهاي تحريك عرضه و تقاضا، تحقيقات توسعه‌اي و بكارگيري فناوري در صنعت به بخش خصوصي واگذار خواهدشد. ضمناً در صورت نياز، هر يك از اقدامات مي‌توانند در دوره‌هاي بعدي نيز تكرار شوند. اقدامات كوتاه مدت ]9[ هدف دوره: سياست‌گذاري2، انجام فعاليتهاي تحقيق و توسعه، آگاه‌سازي و ترويج فناوري. الف ـ تأسيس ستاد توسعه پيل سوختي. ب ـ تدوين و پيشنهاد قوانين و مقررات مربوط به حمايت از توسعه فناوري پيل سوختي در كشور. ج ـ كمك به ايجاد تشكلهاي علمي، صنفي و غيردولتي3 حامي توسعه فناوري پيل سوختي. د ـ تأسيس و راه‌اندازي مركز توسعه فناوري پيل سوختي با اخذ مجوزهاي قانوني مرتبط. هـ ـ تأسيس صندوق حمايت از توسعه فناوري پيل سوختي به صورت مجزا با صندوق حمايـت از بهره‌وري انرژي و انـرژيهاي تجـديدپذير با اخـذ مجوزهاي قانوني مربوط. و ـ تسلط بر فناوري طراحي و يكپارچه‌سازي4 سيستم پنج كيلوواتي پيل سوختي غشاء پليمري تبادل يوني و توليد نمونه آن. ز ـ تسلط بر فناوري طراحي و ساخت تك پيل5 و توليد نمونه كوچك توده پيل سوختي اكسيدجامد. ح ـ تسلط بر فناوري طراحي و ساخت مبدل گاز طبيعي به هيدروژن و توليد نمونه آن. ط ـ تسلط بر فناوري طراحي و ساخت مخزن ذخيره هيدروژن و توليد نمونه آن. ي ـ خريد، نصب و بهره‌برداري چندنمونه از سيستمهاي مختلف پيل سوختي. ك ـ توسعه پايگاه اطلاع‌رساني و انتشار بولتن خبري تحولات فناوري پيل سوختي در جهان و كشور. ل ـ استمرار مطالعات راهبردي موردنياز درخصوص فناوري پيل سوختي. م ـ تدوين برنامه‌هاي عملياتي موردنياز براي عملي نمودن اقدامات. ن ـ تربيت و جذب نيروي انساني متخصص موردنياز اقدامات و برنامه‌هاي عملياتي. س ـ برگزاري دوره‌هاي مشترك آموزشي با مراكز معتبر بين‌المللي. ع ـ حمايت از پايان‌نامه‌هاي كارشناسي ارشد و دكتري مرتبط با پيلهاي سوختي راهبردي و فرآورش سوخت1. ف ـ حمـايت از دسـتاوردهاي مبتكـران و مخـترعان فناوري پيـلهاي سوختي راهبردي. ض ـ مشاركت در كنسرسيومهاي فناوري بين‌المللي. ق ـ توليد نرم‌افزارهاي طراحي و ساخت پيلهاي سوختي راهبردي و فناوريهاي كليدي آنها. ر ـ حمايت از پروژه‌هاي تحقيقاتي به منظور بهره‌گيري از پيل سوختي در صنايع نيروگاهي، حمل و نقل و كاربردهاي صنعتي. اقدامات ميان مدت ]10[ هدف دوره: ادامه فعاليتهاي تحقيق و توسعه، آگاه‌سازي و ترويج، ايجاد زيرساختهاي لازم جهت توسعه فناوري. الف ـ مطالعه و انتخاب سيستم بهينه فرآورش سوخت جهت استفاده در خودرو. ب ـ طراحي و ساخت سيستم ده و بيست و پنج كيلوواتي پيل سوختي غشاء پليمري تبادل يوني و توليد نمونه‌هايي كه در كاربردهاي مولدهاي خانگي و حمل و نقل موردآزمايش قرار گيرند. ج ـ تسلط بر فناوري طراحي و يكپارچه‌سازي سيستم پنج كيلوواتي پيل سوختي اكسيد جامد و توليد نمونه آن. د ـ تدوين استاندارد توليد، توزيع و بهره‌برداري از هيدروژن و پيل سوختي با همكاري مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران. هـ ـ راه‌اندازي مراكز رشد فناوري پيل سوختي. و ـ ايجاد ساز و كارهاي حمايت از مالكيت معنوي1 نوآوريها و اختراعات فناوري پيل سوختي با همكاري سازمان ثبت اسناد و املاك كشور. اقدامات بلندمدت: ]11[ هدف دوره: ادامه فعاليتهاي تحقيق و توسعه، آگاه‌سازي و ترويج، شروع بكارگيري2 فناوري. الف ـ توليد و بكارگيري سيستم ده كيلوواتي پيل سوختي غشاء پليمري تبادل يوني در كاربرد مولدهاي خانگي متناسب با حجم بازار هدف. ب ـ توليد و بكارگيري سيستم بيست و پنج كيلوواتي پيل سوختي غشاء پليمري تبادل يوني در مصارف حمل و نقل عمومي و ويژه. ج ـ طراحي و ساخت سيستم پنج و ده كيلوواتي پيل سوختي اكسيد جامد. د ـ اجراي پروژه‌هاي بهينه‌سازي3 و كاهش قيمت تمام‌شده پيلهاي سوختي راهبردي به منظور دستيابي به چشم‌انداز تعيين شده. هـ ـ ايجاد ساز و كارهاي مختلف انگيزشي ـ حمايتي از بنگاههاي اقتصادي توليدكننده پيل سوختي و فناوريهاي كليدي آن. و ـ اعطاي معافيتهاي مالياتي براي بنگاههاي اقتصادي توليدكننده پيلهاي سوختي راهبردي و فناوريهاي كليدي آن، با اخذ مجوزهاي قانوني مربوط و رعايت دستورالعملها و آيين‌نامه‌هاي ذي‌ربط. ز ـ اعطاي تسهيلات بانكي با شرايط مناسب جهت سرمايه‌گذاري موردنياز براي اجراي طرحهاي توسعه‌اي فناوري پيلهاي سوختي راهبردي با رعايت قوانين و مقررات مربوطه. ح ـ تدوين دستورالعمل خريد انرژي الكتريكي از واحدهاي خصوصي توليدكننده انرژي الكتريكي كه از طريق پيلهاي سوختي راهبردي توليد انرژي مي‌كنند. ط ـ تأمين نود مگاوات توان الكتريكي سيستم انرژي كشور به صورت غيرمتمركز و با استفاده از نيروگاههاي پيل سوختي تا سال 1400 هجري شمسي. ]12[ ي ـ تدوين مقررات استفاده از سيستم محركه پيل سوختي در مصارف حمل و نقل. ك ـ توليد و بهره‌برداري از صد دستگاه خودروي حمل و نقل عمومي در سطح كلان شهرهاي كشور با استفاده از سيستم محركه پيل سوختي، غشاء پليمري تبادل يوني تا سال 1400 هجري شمسي. 7 ـ ترتيبات اجرايي ]13[ به‌منظور تحقق اهداف اين سند، ترتيبات اجرايي مطابق نمودار و شرح ذيل خواهدبود:
 

الف ـ تأسيس ستاد توسعه پيل سوختي با رياست معاون اول رييس جمهور و با عضويت وزراي نيرو (دبير ستاد)، صنايع و معادن، نفت، علوم، تحقيقات و فناوري، دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح، وزارت جهاد كشاورزي، مسكن و شهرسازي، رؤساي سازمان مديريت و برنامه‌ريزي، سازمان حفاظت محيط زيست، دفتر همكاريهاي فناوري رياست جمهوري و سازمان انرژيهاي نو ايران.
 ب ـ تأسيس كميته راهبري پيل سوختي زير نظر ستاد توسعه پيل سوختي مركب از معاونين ذي‌ربط اعضاي ستاد به علاوه پژوهشكده مهندسي وزارت جهاد كشاورزي و دو نفر از خبرگان دانشگاه و صنعت با انتخاب ستاد توسعه پيل سوختي به منظور راهبري و نظارت بر اقدامات توسعه فناوري پيل سوختي و ايجاد و فعالسازي دبيرخانه ستاد توسعه پيل سوختي كه در وزارت نيرو تشكيل مي‌گردد.
 ج ـ تأسيس مركز توسعه فناوري پيل سوختي زير نظر كميته راهبري با مأموريت مديريت فناوري و تحقيقات توسعه فناوري پيل سوختي و در صورت لزوم به تشخيص كميته راهبري انجام بخشهايي خاص از تحقيقات و اقدامات موردنياز.
 د ـ كميته راهبري مسئوليت نظارت و پيگيري اجراي دقيق و كامل مفاد اين سند را به عهده دارد.
 هـ ـ اعتباراتي كه از بودجه عمومي به امر توسعه پيل سوختي تخصيص مي‌يابد در اختيار دستگاه اجرايي كه متصدي تشكيل دبيرخانه ستاد مي‌باشد قرار مي‌گيرد. پس از اخذ مجوزهاي قانوني و در چارچوب سند راهبرد ملي توسعه فناوري پيل سوختي با رعايت قوانين و مقررات مربوطه مطابق با برنامه‌هاي تصويب‌شده در ستاد و يا كميته راهبري هزينه خواهدشد.
 و ـ برنامه‌هاي عملياتي و دستور كار جلسات ستاد و كميته راهبري توسط دبيرخانه و با همكاري دستگاههاي مرتبط تهيه و پس از تأييد كميته راهبري، جهت تصويب به ستاد توسعه پيل سوختي ارايه خواهدشد.
 ز ـ كميته راهبري، مسئوليت بررسي طرحها و برنامه‌هاي بخشي و فرابخش و نظارت بر اجراي صحيح اقدامات را بر عهده دارد. ح ـ با توجه به روند سريع تحولات فناوري پيل سوختي و الزامات جديد جهاني، هر دو سال يكبار و در صورت تشخيص كميته راهبري و تأييد ستاد توسعه پيل سوختي سند حاضر مورد بازبيني و تجديدنظر قرار مي‌گيرد.
8 ـ مراجع
 ]1[ مطالعات مبنا در تاريخ 1381/6/1 آغاز گرديده و در 1383/6/1 پايان پذيرفته است. مستندات مطالعات در سه مرحله و بيست و يك فاز و در دوهزار و نهصد صفحه در دبيرخانه كميته راهبري پيل سوختي موجود مي‌باشد.
 ]2[ مطالعات مبنا، مرحله اول، فاز دو.
 ]3[ مطالعات مبنا، مرحله اول، فاز يك و مرحله دوم، گزارش يك، ضميمه يك.
 ]4[ مطالعات مبنا، مرحله اول، فاز سه و مرحله سوم، فصل يك.
 ]5[ مطالعات مبنا، مرحله اول، فاز هفت.
 ]6[ مطالعات مبنا، مرحله اول، فازهاي چهار و هفت.
 ]7[ مطالعات مبنا، مرحله دوم، گزارشات دو و سه و مرحله اول، فازهاي پنج و شش.
 ]8[ مطالعات مبنا، مرحله سوم، فصل دو.
 ]9[مطالعات مبنا، مرحله سوم، فصل دو.
 ]10[مطالعات مبنا، مرحله سوم، فصل دو.
 ]11[مطالعات مبنا، مرحله سوم، فصل دو.
 ]12[مطالعات مبنا، مرحله اول، فاز هفت.
 ]13[ مطالعات مبنا، مرحله سوم، فصل دو.